Η δωρεά οργάνων στην ελληνική νομοθεσία
Οι μεταμοσχεύσεις αποτελούν τεράστιο επίτευγμα της Ιατρικής, η δωρεά οργάνων και ιστών είναι ίσως το αποκορύφωμα της ανθρώπινης αλληλεγγύης. Δυστυχώς όμως, στη χώρα μας, τα ποσοστά δωρεάς είναι αρκετά χαμηλά, γεγονός που ίσως οφείλεται, μεταξύ άλλων, στην έλλειψη ενημέρωσης σχετικά με το νομικό πλαίσιο σε ισχύ στο οποίο υπόκειται η δωρεά στην Ελλάδα. Γι’ αυτό το λόγο, είναι σημαντικό να ενημερωθούμε με δική μας πρωτοβουλία για το ποιος είναι ο ρόλος του κράτους, των ιατρών αλλά, κυρίως, εμάς των ίδιων.
Η εξασφάλιση κατάλληλων οργάνων προς μεταμόσχευση αποτελεί χρέος της πολιτείας. Η ευθύνη αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο την ενημέρωση κι ενθάρρυνση των πολιτών να προχωρήσουν σε δωρεά, αλλά και το συντονισμό των δωρεών και μεταμοσχεύσεων οργάνων μέσω του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων (ΕΟΜ). Ο ΕΟΜ αναλαμβάνει την οργάνωση, σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, της πολιτικής μεταμοσχεύσεων, τη διακίνηση των μοσχευμάτων, την καταγραφή των δωρητών και υποψηφίων ληπτών, καθώς και άλλες σχετικές δραστηριότητες. Στην καρδιά των αρμοδιοτήτων του ΕΟΜ βρίσκονται οι συντονιστές.
Οι συντονιστές του ΕΟΜ είναι πτυχιούχοι σχολών ιατρικής, νοσηλευτικής, επισκεπτών υγείας ή κοινωνικής εργασίας, με ειδική εκπαίδευση σε προγράμματα του οργανισμού. Δρουν ως «καταλύτες», προωθώντας τη δωρεά οργάνων και υποβοηθώντας τη διαδικασία των μεταμοσχεύσεων. Συχνά καλούνται να καλύψουν μεγάλα κενά στο σύστημα σε ελάχιστο χρόνο, αφού αναλαμβάνουν την κάθε περίπτωση από την αρχή, από τη διάγνωση δηλαδή του εγκεφαλικού θανάτου.
Ο εγκεφαλικός θάνατος είναι η μη αναστρέψιμη βλάβη του εγκεφάλου, με μόνιμη απώλεια των λειτουργιών του εγκεφαλικού στελέχους, και αποτελεί τη γραμμή διαχωρισμού μεταξύ ζωής και θανάτου. Η διαπίστωσή του αποτελεί ιατρικό καθήκον απαραίτητο ανεξαρτήτως της διαδικασίας της δωρεάς. Τον εγκεφαλικό θάνατο διαπιστώνει, με πολλές δοκιμασίες, ο θεράπων ιατρός, μαζί με άλλους δύο ιατρούς, κανείς από τους οποίους δεν ανήκει ούτε στον ΕΟΜ ούτε και στη μεταμοσχευτική ομάδα. Η διαδικασία επαναλαμβάνεται 8 ώρες μετά. Στο θεράποντα ιατρό ανήκει επίσης η ευθύνη ενεργοποίησης της ιατρικής ομάδας για τη διαδικασία που θα ακολουθήσει και ενημέρωσης του ΕΟΜ και των συγγενών του θανόντος.
Η συναίνεση της οικογένειας είναι απαραίτητη· η συναίνεσή τους δε θεωρείται δεδομένη. Άλλωστε, η δωρεά οργάνων είναι πάνω από όλα μια επιλογή κι εξασφαλίζεται πάντα ο σεβασμός στο δότη και τους δικούς του ανθρώπους. Ως «οικογένεια» ορίζεται ο στενός κύκλος συγγενών οι οποίοι, σύμφωνα με τον Αστικό Κώδικα, έχουν υποχρέωση διατροφής, δηλαδή η/ο σύζυγος, τα παιδιά και οι γονείς. Σύμφωνα με το νόμο, όλοι πρέπει να ειδοποιούνται και να συναινούν, στα πλαίσια βέβαια που δεν υπάρχει επικίνδυνη για τη διαδικασία καθυστέρηση.
Σύμφωνα με το παλαιότερο νομοθετικό καθεστώς, για τη δωρεά απαιτούταν ρητά η προηγούμενη συναίνεση του δωρητή, πια όμως η συναίνεση θεωρείται δεδομένη εάν ο δωρητής δεν την έχει ζητήσει το αντίθετο πριν το θάνατό του. Παρόλα αυτά, και στις δύο περιπτώσεις η άρνηση της οικογένειας έχει τελικά προτεραιότητα και η δωρεά δεν πραγματοποιείται. Σε περίπτωση δε που η διαφωνία παρουσιάζεται μεταξύ των συγγενών, γίνεται δεκτές οι απόψεις κατά σειρά: σύζυγος – παιδιά – γονείς (σε περίπτωση π.χ. απουσίας συζύγου ή διαφωνίας μεταξύ των παιδιών).
Η δήλωση συναίνεσης μπορεί να γίνει ακόμα και τηλεφωνικά (με παρουσία δύο μαρτύρων, οι οποίοι υπογράφουν), μετά από βεβαίωση της ταυτότητας του συγγενικού προσώπου, σε περίπτωση που δεν μπορεί να παραστεί αυτοπροσώπως. Επίσης, αν μετά κι από προσπάθεια εντοπισμού συγγενών του θανόντος μέσω π.χ. των ΜΜΕ ή μέσω των ληξιαρχικών στοιχείων του Δήμου, τελικά αυτοί δεν εμφανιστούν σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, αν δεν υπήρχε αντίρρηση από τον ίδιο, γίνεται αφαίρεση των οργάνων.
Αξίζει να αναφερθεί ότι το νομοθετικό πλαίσιο καλύπτει πολλές δυνατές υποπεριπτώσεις. Έτσι δεν αποκλείεται η λήψη οργάνων από δότες οι οποίοι είναι νόμιμοι μετανάστες. Εκτός αυτού, σύμφωνα με το νόμο για το σύμφωνο συμβίωσης, οι σύντροφοι έχουν το δικαίωμα συναίνεσης ή άρνησης, στην περίπτωση των ομόφυλων ζευγαριών.
Φυσικά και η νομοθεσία γύρω από τη δωρεά οργάνων διεγείρει προβληματισμούς – για παράδειγμα, εφόσον ο δότης εκφράσει τη θετική του βούληση, μήπως θα έπρεπε να ισχύει για αυτή ρητή προτεραιότητα σε σχέση με τη βούληση της οικογένειας; Όμως οι προβληματισμοί αυτοί, όπως άλλωστε κι ολόκληρη η διαδικασία της δωρεάς, έχουν ηθικές προεκτάσεις οι οποίες δεν μπορούν να καθοριστούν από το ισχύον ή οποιοδήποτε νομικό πλαίσιο. Είναι ένα ζήτημα -ένα ερώτημα- που κανονικά πρέπει να απασχολεί τον καθένα μας.
Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι καθαρά προσωπική και σύμφωνη με τις γενικότερες αξίες και προτεραιότητες του ανθρώπου. Σκοπός της ενημέρωσης και της ευαισθητοποίησης είναι να καταφέρει να χωρέσει το καλό του συνόλου κάπου ανάμεσα στις προτεραιότητες αυτές. Και, τελικά, να δέχονται να συμμετέχουν όσο γίνεται περισσότεροι συνάνθρωποί μας σε μια διαδικασία που μπορεί και βγάζει από τον πόνο ελπίδα, από τη λύπη ευτυχία, από το θάνατο, ζωή.
Συγγραφέας: Νίκος Ξιφαράς
Ιδιότητα: Τοπικός Υπεύθυνος για την Δημόσια Υγεία 2016/17, ΤΕ Αθήνας