24 Απριλίου | Παγκόσμια ημέρα για τα Πειραματόζωα

Ως Animal Testing περιγράφεται κάθε δοκιμή ιατρικού, βιολογικού, χημικού ή μηχανικού τύπου που γίνεται πάνω σε πειραματόζωα με σκοπό να ελέγξουμε κάποιο προϊόν (π.χ. φαρμακευτική ουσία) ή απλώς να διερευνήσουμε κάποιο φαινόμενο. Ο όρος πειραματόζωο περιλαμβάνει τους ζωντανούς οργανισμούς, πέραν των ανθρώπων, που χρησιμοποιούνται από επιστήμονες ή εταιρίες για την έρευνα και την ανάπτυξη διαφόρων προϊόντων αλλά και για εκπαιδευτικούς σκοπούς.

Σαν μέθοδος εφαρμόζεται ήδη από την αρχαιότητα και έχει συμβάλλει κατά πολύ στην εξέλικη της Ιατρικής Επιστήμης όλα αυτά τα χρόνια. Ακόμη αποτελεί στοιχείο της Ιατρικής Έρευνας και ειδικά στο χώρο της ανάπτυξης νέων φαρμακευτικών σκευασμάτων ή θεραπειών. Το Animal Testing αποτελεί το πρώτο στάδιο πριν από την Κλινική Δοκιμή του κάθε φαρμάκου, πριν δηλαδή ξεκινήσει η χορήγηση της ουσίας στους ανθρώπους. Το δίχως άλλο, μέσω των δοκιμών σε ζώα έχουμε αναπτύξει πολλές επαναστατικές θεραπείες, καινούργια φάρμακα και εμβόλια που έχουν σώσει χιλιάδες ζωές, έχουν εξαλείψει ασθένιες και έχουν βελτιώσει κατά πολύ το βιοτικό μας επίπεδο και κατ’ επέκταση τις κοινωνίες που ζούμε. Θα λέγαμε πως το Animal Testing είνα εν μέρει συνδεδεμένο με την εξέλιξη της Ιατρικής έρευνας.

Ωστόσο τα τελευταία χρόνια μελέτες έχουν δείξει πως το 92% των φαρμάκων που τελικά περνάνε το στάδιο του Animal Testing τελικώς “κόβονται” σε κάποιο από τα άλλα στάδια των κλινικών δοκιμών. Με την μεγάλη πρόοδο της επιστήμης και της Ιατρικής, ίσως τελικά το Animal Testing να μην αποτελεί πια τόσο αποτελεσματική μέθοδο προκλινικών Δοκιμών.

Πέραν όμως της Ιατρικής Έρευνας δοκιμές σε ζώα γίνονται και από άλλους Τομείς όπως:

• Βιομηχανία Καλλυντικών | Μεγάλες εταιρίες καλλυντικών κάνουν δοκιμές των προϊόντων τους σε ζώα. Υπολογίζεται ότι πάνω 10 εκατομμύρια ζώα χρησιμοποιούνται κάθε χρόνο.
• Τοξικολογία | Για τον καθορισμό του τοξικολογικού δείκτη των ουσιών χρησιμοποιούνται ζώα τα οποία θανατώνονται από τις αντίστοιχες ουσίες.
• Εκπαίδευση | Πειραματόζωα χρησιμοποιούνται από Πανεπιστήμια και άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα για επιμορφωτικούς σκοπούς σε όλο τον κόσμο.
• Βιομηχανία Πολέμου | Πρωτεύοντα θηλαστικά και γενικά μεγαλόσωμα ζώα χρησιμοποιούνται για την ανάπτυξη νέων όπλων συμβατικού ή βιολογικού πολέμου.

Είναι λοιπόν εμφανές ότι πειραματόζωα όλων των ειδών συχνά υπόκεινται σε δυσμενή μεταχείριση και άσκοπες δοκιμές που δεν έχουν πάντα στόχο τη βελτίωση της Ιατρικής Επιστήμης. Έτσι, υπήρξε η ανάγκη να θεσπιστούν κανόνες Βιοηθικής που θα καθορίζουν σε ποια πειράματα είνα ηθική η χρήση των ζώων αλλά και θα εξασφαλίζουν την κατά το δυνατόν δίκαιη μεταχείρισή τους σε αυτά.

Ανά τα χρόνια έχουν θεσπιστεί διαφορες νομοθεσίες από τις χώρες και από φορείς σχετιζόμενους με την έρευνα, με σκοπό την προστασία και τον έλεγχο των πειραμάτων σε ζώα. Πιο συγκεκριμένα το πιο ευρέως αποδεκτό μοντέλο για την προστασία των πειραματοζώων είναι το 3Rs-principles  “Replace, Reduce, Refine”:

• Aντικατάσταση των πειραματόζωων με άλλες μεθόδους όσο είναι δυνατό
• Mείωση χρήσης πειραματόζωων όπου είναι αυτό εφικτό
• Bελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ζώων που χρησιμοποιούνται στην έρευνα αλλά και μετά από αυτή

Κάθε ευρωπαϊκό ινστιτούτο που χρησιμοποίει πειραματόζωα οφείλει να λειτουργεί με γνώμονα την παραπάνω αρχή. Επιπλέον η Ευρωπαϊκή Ένωση  έχει θεσπίσει και πιο σαφείς οδηγίες σχετικά με την προστασία των εργαστηριακών νόμων, τις οποίες η Ελλάδα έχει εντάξει στην νομοθεσία της ενώ από το 2009 έχει απαγορεύσει πλήρως και το Animal Testing στη Βιομηχανία Καλλυντικών.

Κάθε χώρα μέλος της ΕΕ έχει τη δική της Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής η οποία επιβλέπει όλες τις επιτροπές βιοηθικής της χώρας, οι οποίες με τη σειρά τους επιβλέπουν τα εκάστοτε ερευνητικά κέντρα.

Σε εθνικό επίπεδο τα ζώα χρησιμοποιούνται μόνο για ερευνητικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς και όχι από εταιρείες καλλυντικών. Η ελληνική νομοθεσία προβλέπει επίσης την ύπαρξη αξιοπρεπών καταλυμάτων και τη σίτιση για τα εργαστηριακά ζώα καθώς και την ύπαρξη αρμόδιων για την φροντίδα των ζώων, όπως κτηνίατροι. Πρέπει να τονιστεί ακόμα πως ελέγχονται αυστηρά οι λόγοι διεξαγωγής μιας έρευνας καθώς και η ανάγκη εμπλοκής πειραματόζωων κατά την εκτέλεση του πρωτοκόλλου. 

Δυστυχώς όμως δεν ισχύει το ίδιο παγκοσμίως. Εκτός Ε.Ε. ελάχιστες είναι οι χώρες που απαγορεύουν τη χρήση πειραματόζωων από εταιρείες καλλυντικών. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Food & Drugs Administration, το οποίο ελέγχει την έρευνα στις Ηνωμένες Πολιτείες, δεν έχει δικαιοδοσία στις εταιρείες καλλυντικών, έτσι ελέγχονται μερικώς μόνο τα ερευνητικά κέντρα που παράγουν φάρμακα. 

Όπως αναφέρθηκε η χρήση ζώων είναι κομμάτι της έρευνα και της ανάπτυξης νέων θεραπειών και αυτό γιατί αποτελούν το πρωταρχικό στάδιο κλινικών δοκιμών πριν αυτές περάσουν στους ανθρώπους.

Βάσει της εξελικτικής θεωρίας όλοι οι ζωντανοί οργανισμού προέρχονται από έναν κοινό πρόγονο, που στην πορεία εξελίχθηκε και δημιουργήθηκαν διαφορετικά είδη. Όμως όλα τα ζώα παραμένουν στενά συνδεδεμένα μεταξύ τους όσον αφορά το γονιδίωμα, όπου υπάρχουν αρκετές ομοιότητες. Για παράδειγμα, ο άνθρωπος έχει κατά 93% ίδια γονίδια με ένα ποντίκι, επομένως θεωρείται ότι φάρμακα που δοκιμάζονται πρώτα στα πειραματόζωα με επιτυχία μπορεί να είναι ασφαλή για δοκιμές σε ανθρώπους, λόγω των ομοιοτήτων που υπάρχουν μεταξύ των μηχανισμών σε κάθε είδος.

Ωστόσο πρέπει να λάβουμε υπόψη μας πως η επιτυχία δοκιμής μιας ουσίας σε ζώα δεν σημαίνει αυτόματα ότι θα έχει τα ίδια αποτελέσματα στον ανθρώπινο οργανισμό. Ένα μεγάλο ποσοστό των ουσιών που δοκιμάστηκαν επιτυχώς, πολλές φορές απέτυχε όταν μεταφερθεί στο επίπεδο της κλινικής δοκιμής ενώ το κόστος συντήρησης και διαχείρισης των πειραμάτοζώων συνεχώς αυξάνεται. 

Είναι πλέον επιτακτική ανάγκη της επιστημονικής κοινότητας να βρει μια εναλλακτική μέθοδο διεξαγωγής πειραμάτων χωρίς την εμπλοκή ζωντανών οργανισμών. Ο λόγος που χρησιμοποιούμε ακόμα τα εργαστηριακά ζώα είναι γιατί δεν κατέχουμε μια καλύτερη εναλλακτική προς το παρόν. Τα πειραματόζωα πολλές φορές είναι η μόνη επιλογή, ωστόσο όχι πάντα και η πιο ηθικά σωστή.

Ερχόμαστε λοιπόν αντιμέτωποι με ένα βιοηθικό δίλημμα: τα πιθανά οφέλη για τον άνθρωπο και η βλάβη στο ζώο και άλλα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα πρέπει να σταθμίζονται προσεκτικά μεταξύ τους. 

Η πλήρης κατάργηση των πειραμάτων σε ζώα προφανώς δεν είναι ακόμα εφικτή, και πιθανώς να είχε αρνητικό αντίκτυπο στην Ιατρική έρευνα σκοπός της οποίας είναι η προαγωγή της υγείας. Στα πλαίσια αυτά είναι σημαντικό να προάγεται η σωστή μεταχείρισή τους. Επιπλέον πολλοί ερευνητές συμμετέχουν στην ανάπτυξη επιστημονικών μεθόδων για την μείωση του αναγκαίου αριθμού ζώων στα πειράματα.

Προκειμένου να αντικαταστήσει μια μέθοδος τα ζώα θα πρέπει να φέρνει τα ίδια εώς και πιο ακριβή αποτελέσματα. Με αυτό τον τρόπο ωφελούνται τα ίδια τα ζώα, αλλά και ο ερευνητικός τομέας, καθότι δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου επιδράσεις ουσιών ήταν διαφορετικές σε ανθρώπους και ζώα. Το 2000 δημιουργήθηκε η ZEBET database για την συλλογή και διάθεση πληροφοριών σχετικά με εναλλακτικές ερευνητικές μεθόδους που δεν περιλαμβάνουν ζώα.

Μεγάλο κομμάτι πειραμάτων γίνεται πλέον μέσω υπολογιστικών μοντέλων και καλλιεργειών κυττάρων τα οποία δεν μπορούν να αντικαταστήσουν πλήρως τα πειραματόζωα αλλά μπορούν να μειώσουν  τον αριθμό τους ή και να κάνουν μια ουσία πιο ασφαλή όταν προκύψει η ανάγκη να δοκιμαστεί σε ζώα. Παρόλα αυτά ακόμα δεν μπορούμε να αναπαραστήσουμε τις συνθήκες ενός ζωντανού οργανισμού. Οι υπολογιστές έχουν περιορισμένο εύρος καθώς δεν αποτελούν ένα ζωντανό σύστημα και οι καλλιέργειες κυττάρων δεν μπορούν να προσομοιάσουν την επικοινωνία των διαφορετικών τύπων κυττάρων ενός ολόκληρου οργανισμού. Σκοπός λοιπόν είναι να βρεθεί μια αξιόπιστη μέθοδος που να μπορεί να μιμηθεί τις συνθήκες ενός οργανισμού χωρίς να περιορίζεται η τυχαιότητα και διάφοροι άλλοι παράγοντες που μπορεί να εμπλέκονται κατά τη δράση μιας ουσίας.

Τέλος, συχνά ακτιβιστικές οργανώσεις που ασχολούνται με τα δικαιώματα των πειραματόζωων ασκούν πίεση για την ολοκληρωτική παύση των πειραμάτων σε ζώα και όχι απλά τον περιορισμό τους.