Παγκόσμια Εβδομάδα Μικροβιακής Αντοχής

Τι είναι η Μικροβιακή Αντοχή;

Το φαινόμενο της Μικροβιακής Αντοχής (Antimicrobial Resistance – AMR) αποτελεί μία σύγχρονη τροχοπέδη της Δημόσιας Υγείας παγκοσμίως. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO), η μικροβιακή αντοχή προκύπτει όταν οι μικροοργανισμοί (π.χ. βακτήρια, μύκητες, ιοί και παράσιτα) μεταλλάσσονται, καθώς εκτίθενται σε αντιμικροβιακά φάρμακα όπως τα αντιβιοτικά, τα αντιικά και άλλα φαρμακευτικά σκευάσματα αποκτώντας γονίδια άμυνας από άλλους μικροοργανισμούς.

Οι ανθεκτικοί αυτοί μικροοργανισμοί, είναι δυσκολότερο να αντιμετωπιστούν με τα κοινά φάρμακα, οδηγούν σε εμμένουσες λοιμώξεις, ενώ χρήζουν αντιμετώπισης με ισχυρότερα σκευάσματα. Με τη χρήση των ισχυρότερων αυτών σκευασμάτων έναντι των μικροοργανισμών σε ευρύτερο φάσμα όμως, η αντοχή των βακτηρίων στα αντιβιοτικά ενισχύεται σε αντίστοιχα επίπεδα, οδηγώντας στο σχηματισμό πολυανθεκτικών στελεχών βακτηρίων. Αναφορικά, στην Ελλάδα, περισσότερο από το 50% των απομονωθέντων στελεχών από ασθενείς με νοσοκομειακές λοιμώξεις, ήταν ανθεκτικά στα περισσότερα διαθέσιμα αντιβιοτικά.

Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νόσων (ECDC), μόνο στην ΕΕ η Μικροβιακή Αντοχή κοστίζει 1,5 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως για το κόστος της υγειονομικής περίθαλψης και την απώλεια της παραγωγικότητας και απειλεί την επίτευξη πολλών στόχων αειφόρου ανάπτυξης.

Γιατί μας αφορά; 

Η μικροβιακή αντοχή, συγκαταλέγεται στις 10 κύριες παγκόσμιες απειλές Δημόσιας Υγείας. Η Ελλάδα αποτελεί μία από τις ευρωπαϊκές χώρες με τα υψηλότερα επίπεδα μικροβιακής αντοχής στα αντιβιοτικά καθώς και στις χώρες με την υψηλότερη κατανάλωση αντιβιοτικών τόσο στην κοινότητα όσο και στο νοσοκομειακό χώρο.

Με την πάροδο του χρόνου, νέοι μηχανισμοί αντίστασης εμφανίζονται και επεκτείνονται παγκοσμίως, απειλώντας την ικανότητα θεραπείας κοινών λοιμωδών νόσων. Για παράδειγμα, ο ρυθμός αντίστασης προς την Ciprofloxacin (σύνηθες αντιβιοτικό για τη θεραπεία των λοιμώξεων της οδού του ουροποιητικού), κυμαίνεται από 8.4% έως 92.9% για την Escherichia Coli και από 4.1% έως 79.4% για την Klebsiella pneumoniae. Τα αντιβιοτικά, έτσι, γίνονται ολοένα και πιο αναποτελεσματικά όσο η αντοχή στα φάρμακα επεκτείνεται δυσχεραίνοντας τη διαδικασία της θεραπείας.

Η ανάγκη, λοιπόν, για νέα σκευάσματα είναι προφανής, ενώ η προσβασιμότητα σε ποιοτικά αντιμικροβιακά φάρμακα αποτελεί ακόμα πρόβλημα. Όπως αναφέρει ο WHO, από τα 32 παθογόνα που έχουν τεθεί σε προτεραιότητα για τα επόμενα χρόνια και υπόκεινται σε κλινική ανάπτυξη, μόνο 6 ταξινομήθηκαν ως καινοτόμα.

Παράλληλα, με τις εμμένουσες λοιμώξεις και τη δύσκολη εύρεση θεραπείας, τα κόστη νοσηλείας αυξάνονται ραγδαία ενώ το Εθνικό Σύστημα Υγείας επιβαρύνεται ποικιλοτρόπως. Χωρίς αποτελεσματικά εργαλεία για την πρόληψη και επαρκή θεραπεία ανθεκτικών στα φάρμακα λοιμώξεων και βελτιωμένη πρόσβαση σε υπάρχοντα και νέα εγγυημένα ποιοτικά αντιμικροβιακά, ο αριθμός των ατόμων για τα οποία η θεραπεία αποτυγχάνει ή που πεθαίνουν από λοιμώξεις θα αυξηθεί ενώ κοινές επεμβατικές διαδικασίες στην κλινική πράξη γίνονται πιο επικίνδυνες.

Ποια είναι τα αίτια της Μικροβιακής Αντοχής; 

Η AMR, προκύπτει με ποικίλες οδούς, ενώ αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι θέτει σε κίνδυνο την επίτευξη των Sustainable Development Goals του ΟΗΕ για το 2030. Από τη μία, επέρχεται φυσιολογικά με την πάροδο του χρόνου, μέσω γενετικών τροποποιήσεων των μικροοργανισμών σε προσπάθεια επιβίωσης. Από την άλλη όμως, η αλόγιστη χρήση των αντιβιοτικών στο  σύγχρονο κόσμο και η υπερσυνταγογράφηση, επιταχύνουν τη φυσιολογική αυτή πορεία. Σε πολλές περιπτώσεις και σε πολλά μέρη ανά τον κόσμο, τα αντιβιοτικά υπερχορηγούνται και χρησιμοποιούνται λαθεμένα σε ανθρώπους και ζώα, όπως για παράδειγμα συμβαίνει κατά τη χορήγηση αντιβιοτικών σε ιογενείς λοιμώξεις.

Ανθεκτικότητα σε μικρόβια, μπορεί να εντοπιστεί, σε ανθρώπους, ζώα, τρόφιμα και στο περιβάλλον (σε νερό, έδαφος και αέρα), τα οποία, μπορούν να εξαπλωθούν μεταξύ ανθρώπων και ζώων, και από άτομο σε άτομο. Ο ανεπαρκής έλεγχος των λοιμώξεων, οι ανεπαρκείς συνθήκες υγιεινής και ο ακατάλληλος χειρισμός τροφίμων, ενθαρρύνουν την εξάπλωση της AMR.

Οι περιβαλλοντικοί αυτοί παράγοντες που επάγουν την εξάπλωση της AMR, εν τέλει, είναι πιο αποτελεσματικοί από τη χρήση των αντιβιοτικών. Ειδικά σε αναπτυσσόμενες χώρες με περιορισμένη πρόσβαση σε καθαρό νερό, κακή υγιεινή και διαχείριση υπογείων αποβλήτων, οι άνθρωποι εκτίθενται σε συχνή επαφή με κόπρανα, η οποία μπορεί να φιλοξενήσει εκατομμύρια ανθεκτικά γονίδια και βακτήρια, συμπεριλαμβανομένων πιθανώς μη θεραπεύσιμων πολυανθεκτικών στελεχών. Ομοίως και μέσω της επαφής με τα μολυσμένα με ανθεκτικά γονίδια, βακτήρια και αντιμικροβιακές ενώσεις από ανθρώπινα και ζωικά κόπρανα, ύδατα.

Επέκταση της μικροβιακής αντοχής, προς τον άνθρωπο και προς τα ζώα, τέλος, πηγάζει και από την αναποτελεσματική τήρηση των κανόνων υγιεινής. Στην κατηγορία αυτή, εντάσσεται η μετάδοση ανθεκτικών μικροβίων, στους χώρους που αφορούν την υγεία, με έμφαση στις εγκαταστάσεις του νοσοκομείου, μέσω του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού και της φροντίδας – νοσηλείας, που παρέχουν, υπό συνθήκες μη επαρκούς τήρησης των μέτρων πρόληψης.

Πώς δρουν τα Αντιβιοτικά και πώς αναπτύσσεται η Αντοχή;

Υπάρχουν δύο τύποι αντιβιοτικών που κατηγοριοποιούνται ανάλογα με τον τρόπο δράσης τους:

  • Τα βακτηριοκτόνα, προκαλούν το θάνατο των βακτηρίων (πχ καταστρέφοντας το κυτταρικό τους τοίχωμα)
  • Τα βακτηριοστατικά, διακόπτουν την ανάπτυξή των βακτηρίων (π.χ. αναστέλλοντας τη λειτουργία του βακτρηριακού ριβοσώματος με αποτέλεσμα την αδυναμία των βακτηρίων να συνθέσουν νέες πρωτεΐνες, παρεμβαίνοντας στις διαδικασίες της αντιγραφής, της μεταγραφής κτλ).

Όπως σε όλους τους οργανισμούς, έτσι και στα βακτήρια, συμβαίνουν τυχαίες μεταλλάξεις, μερικές από τις οποίες δεν έχουν κάποιο εμφανές αποτέλεσμα, ενώ άλλες προσδίδουν το βακτήριο ανθεκτικότητα απέναντι σε κάποιο αντιβιοτικό. Ενώ, λοιπόν, το αντιβιοτικό θα σκοτώσει τα υπόλοιπα βακτήρια, τα βακτήρια που έχουν υποστεί τη μετάλλαξη θα επιζήσουν και θα πολλαπλασιαστούν, βρίσκοντας περισσότερο χώρο και πόρους για την ανάπτυξή τους.

Το γεγονός αυτό μπορεί να προκληθεί μετά από λήψη αντιβιοτικών όταν δεν χρειάζεται, μη ολοκλήρωση της αγωγής, παράλειψη δόσεων ή λήψη σε λανθασμένες χρονικές στιγμές και γενικά μη συμμόρφωση στη θεραπεία. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, τα ανθεκτικά βακτήρια βρίσκουν πρόσφορο έδαφος να αναπτυχθούν και να πολλαπλασιαστούν.

Τι γίνεται σε Παγκόσμιο Επίπεδο για την επίλυση του προβλήματος 

Παρά την έντονη παρουσία του φαινομένου αυτού στον ελλαδικό χώρο, αδιαμφισβήτητος είναι και ο διεθνής του χαρακτήρας του, χωρίς να κάνει «διακρίσεις» μεταξύ αναπτυσσόμενων και αναπτυγμένων χωρών. Για την ακρίβεια, στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ο αριθμός των θανάτων ετησίως οι οποίοι σχετίζονται με λοιμώξεις από ανθεκτικά βακτήρια, ανέρχεται στις 33.000 ενώ το επιπλέον κόστος που επιβαρύνει το σύστημα υγείας υπολογίζεται περίπου στο 1.5 δις ευρώ. Προκύπτει, λοιπόν, το συμπέρασμα, πως η μικροβιακή αντοχή, αποτελεί ένα πολύπλοκο πρόβλημα το οποίο απαιτεί ενωμένη και πολύπλευρη προσέγγιση.

Η προσέγγιση του One Health συγκεντρώνει πολλούς τομείς και ενδιαφερόμενους φορείς που ασχολούνται με την υγεία των ανθρώπων, των χερσαίων και υδρόβιων ζώων και των φυτών, την παραγωγή τροφίμων και ζωοτροφών και το περιβάλλον για να επικοινωνούν και να συνεργάζονται στον σχεδιασμό και την εφαρμογή προγραμμάτων, πολιτικών, νομοθεσίας και έρευνας για την επίτευξη καλύτερων αποτελεσμάτων, για τη  δημόσια υγεία.

Ήδη από το 2015, συστάθηκε το Παγκόσμιο Σύστημα Παρακολούθησης της Μικροβιακής Αντοχής (GLASS), το οποίο στοχεύει στην υποστήριξη του παγκόσμιου σχεδίου δράσης για την μικροβιακή αντοχή, την υποστήριξη και παρακολούθηση της παγκόσμιας έρευνας για τον εμπλουτισμό των στοιχείων που υπάρχουν για την AMR, καθώς και να συμβάλλει στην ενημέρωση, στην προώθηση δράσεων και στη λήψη αποφάσεων. Τέλος, στοχεύει στη μακροπρόθεσμη επιτυχή θεραπεία και πρόληψη λοιμώξεων με αποτελεσματικά και ασφαλή φάρμακα εγγυημένης ποιότητας, τα οποία θα χρησιμοποιούνται εύλογα και θα είναι διαθέσιμα προς οποιονδήποτε τα χρειαστεί.

Ο ίδιος ο WHO, προκειμένου να ανταποκριθεί στην απειλή του AMR, ανέπτυξε το Παγκόσμιο Πλάνο Δράσης του One Health, σε συνεργασία, με τον Οργανισμό Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO) καθώς και με τον Παγκόσμιο Οργανισμό για την Υγεία των Ζώων (OIE). Το πλάνο δράσης αυτό, αποσκοπεί στην ενημέρωση και στην κατανόηση της εξάπλωσης του AMR καθώς και στη γενικότερη βελτίωση του φαινομένου σε επίπεδο ανθρώπων και ζώων με τις κατάλληλες δράσεις και επενδύσεις. 

Λόγω της ποικιλομορφίας των συντελεστών της AMR στις διάφορες χώρες μέλη του WHO, ο Οργανισμός, τις προέτρεψε στη σύνταξη δικών τους εθνικών σχεδίων δράσης, διασφαλίζοντας ότι σε αυτά θα περιλαμβάνονται οι στόχοι και οι τεχνικές του WASH και της βασικής υγιεινής. Στον άξονα αυτό, ο WHO προτείνει νέες τεχνοτροπίες εφαρμογής του WASH και βελτίωσης της διαχείρισης των λυμάτων για την καταπολέμηση της AMR, σε επίπεδο κοινωνίας και σπιτιού αλλά και στα πλαίσια των δομών υγείας. Επιπλέον, προωθεί την εφαρμογή των κανόνων υγιεινής κατά την παραγωγή τροφίμων (ζωικών και φυτικών) ενώ επιδιώκει την ελάττωση της απελευθέρωσης αντιβιοτικών στα λύματα κατά την παραγωγή τους, προκειμένου να ελαττωθεί η «μόλυνση» της τροφικής αλυσίδας ενώ τέλος όλα αυτά συμβαίνουν εντός ενός κλίματος επιτήρησης και έρευνας.

Μία επιπλέον αλλαγή που επέρχεται το 2020, είναι η εγκαθίδρυση της Παγκόσμιας Εβδομάδας Αντιμικροβιακής Ευαισθητοποίησης που έως και πέρυσι ονομαζόταν Παγκόσμια Εβδομάδα Ευαισθητοποίησης για τα Αντιβιοτικά. Το γενικό σύνθημα, είναι το: «Αντιμικροβιακά: Χειριστείτε τα με προσοχή» για την κάλυψη ενός πιο ευρέος φάσματος σκευασμάτων, στοχεύοντας παράλληλα στην ευαισθητοποίηση για την αντιμικροβιακή αντοχή παγκοσμίως και την ενθάρρυνση βέλτιστων πρακτικών μεταξύ του κοινού, των εργαζομένων στον τομέα της υγείας και των υπεύθυνων χάραξης πολιτικής για την επιβράδυνση της ανάπτυξης και της εξάπλωσης ανθεκτικών στα φάρμακα λοιμώξεων.

Τέλος, στα βασικά διεθνή πλάνα, είναι ο καθορισμός προτεραιοτήτων στην παγκόσμια έρευνα και ανάπτυξη για την AMR και για τα αντιβιοτικά (μέσω της Παγκόσμιας Συνεργασίας για την Έρευνα και την Ανάπτυξη Αντιβιοτικών – GARDP). Το δεύτερο μάλιστα, αποτελεί συνεργασία του WHO και της Drugs for Neglected Diseases Initiative (DNDi) και θέτει ως στόχο, έως το 2025, την ανάπτυξη και παράδοση πέντε νέων θεραπειών που στοχεύουν στα ανθεκτικά στα φάρμακα βακτήρια που έχουν αναγνωριστεί από τον WHO, ως η μεγαλύτερη απειλή.

Ο ρόλος μας ως φοιτητές Ιατρικής 

Δεδομένης αυτής της κατάστασης γίνεται κατανοητή η ευθύνη του φοιτητή ιατρικής, ως μελλοντικού ιατρού άλλα και ως προσωπικού που στελεχώνει το νοσοκομείο, ώστε η χρήση των αντιβιοτικών να είναι όσο το δυνατόν πιο στοχευμένη και συνετή και οι ασθενείς να είναι όσο το δυνατόν πιο ενημερωμένοι και ευαισθητοποιημένοι, σε ό,τι αφορά τις προϋποθέσεις λήψης αντιβιοτικών αλλά και τις αρνητικές συνέπειες της αλόγιστης λήψης τους.

Παράλληλα, ο ιατρός οφείλει να κάνει εύστοχες επιλογές, με κριτική σκέψη και να φροντίζει συνεχώς να ενημερώνεται και να συνεκτιμά δεδομένα και διαγνώσεις όταν πρόκειται να συνταγογραφήσει κάποιο αντιβιοτικό στον ασθενή του.

Για να δεις πόσα ξέρεις κι εσύ πλέον για τη Μικροβιακή Αντοχή και τη σωστή χρήση αντιβιοτικών, μπορείς να κάνεις το παρακάτω Quiz!

Πηγές

Συγγραφή:
Αθηνά Βούρβαχη, Τοπική Υπεύθυνη Δημόσιας Υγείας 2020/21
Ισίδωρος Καραμανίδης, Διαχειριστής Τομέα Δράσης για τη Δημόσια Υγεία 2020/21